ประวัติศาลพระภูมิ ตำนานความเป็นมา

   เรื่องราวเริ่มต้นของประวัติศาลพระภูมินั้นคือ แรกเริ่มท้าวทศราชเป็นกษัตริย์เจ้าเมืองพาลี ทรงเป็นกษัตริย์ที่ไม่อยู่ในทศพิศราชธรรม กดขี่ข่มเหงประชาชน ประชาชนได้รับความทุกยากไปทุกหย่อมหญ้า

   ทั้งนี้ ท้าวทศราชยังสั่งสอนพระโอรศให้กระทำตัวหยาบช้าเช่นตนเอง ทั้งรีดไถ ข่มขู่ให้หาเครื่องสิ่งของเครื่องบรรณาการต่างๆมาให้แก่พวกตนเอง

   ชาวบ้านต่างเดือดร้อนเป็นยิ่งนัก ที่ต้องคอยหาแก้วแหวนเงินทองมาถวายแก่ท้าวทศราชและพระโอรส ซึ่งชาวบ้านก็ทำอะไรไม่ได้นอกจากก้มหน้ารับชะตากรรม

   จนกระทั่งเรื่องนี้ร้อนไปถึงพระนารายณ์ที่ประทับอยู่ในพระตำหนักบนสรวงสวรรค์ชั้นไวกูณฐ์ พระนารายณ์ทรงได้รับเรื่องร้องทุกจากเทพบริวารของท่าน ท่านซึ่งเป็นผู้มีเมตตาเมื่อเห็นราษฎรของกรุงพาลีทุกยาก ก็ทรงอยากจะช่วยให้พ้นทุกจากเหตุการณ์นี้เสีย ครั้นจะใช้อำนาจอันยิ่งใหญ่ลงทันพ่อลูกแห่งกรุงพาลีก็อาจจะง่ายเกินไป ท้าวทศราชและพระโอรสอาจจะไม่สำนึก

   ท่านจึงทรงคิดอุบายขึ้นเพื่อเป็นการสั่งสอน ท้าวทศราชและพระโอรส ขึ้นโดยแปลงกายเป็นพราหมณ์ที่น่านับถือ แล้วทรงเสด็จมาที่กรุงพาลี

   เมื่อท้าวทศราชเห็นพระนารายณ์ที่จำแลงกายลงมาเห็นว่าเป็นพราหมณ์ก็ต้อนรับขับสู้ เป็นอย่างดี เมื่อมีการสนทนาไปสักครู่หนึ่ง พราหมณ์ที่เป็นร่างจำแรงของพระนารายณ์ก็เอ่ยปากขอที่ดินสักผืนหนึ่ง ท้าวทศราชก็ถามกลับไปว่า ท่านต้องการสักเท่าไหร่หรือ 

พระนารายในร่างของพราหมณ์ก็กล่าวตอบไปว่า ต้องการเพียง 3 ก้าวเท่านั้น

ท้าวทศราชได้ยินดังนั้นก็ทรงพระสรวลแล้วตอบตกลงทันที

   ร่างจำแลงของพระนารายณ์เมื่อได้ยินเช่นนั้นจึงขอให้ท้าวทศราชหลังน้ำอุทกธาราเพื่อเป็นการยืนยันรับสัญญาดังที่ได้กล่าวมาแล้ว

พิธีหลั่งน้ำอุทกธารา

   ท้าวทศราชจึงสั่งให้มหาดเล็กไปนำข้าวของเครื่องใช้รวมไปถึงพระเต้าเพื่อนำมาใช้ในพิธีหลั่งน้ำอุทกธาราในทันที

  ในระหว่างทำพิธีจนถึงขั้นตอนที่ท้าวทศราชต้องเทพระเต้าให้น้ำออกมา ปรากฎว่าเทเท่าไหร่น้ำก็ไม่ออก ที่เป็นเช่นนั้นเพราะ พระศุกร์ผู้ซึ่งเป็นพระอาจารย์ของท้าวทศราชทราบว่า พราหมณ์ผู้นี้คือพระนารายณ์จำแลงมาเพื่อสั่งสอนท้าวทศราชและพระโอรส จึงทำการขัดขวางโดยแปรงร่างแล้วแอบเข้าไปในพระเต้าแล้วเอาตัวขวางไว้เพื่อไม่ให้น้ำออกมาจากพระเต้าได้ 

   เมื่อพระนารายณ์เห็นว่าเทเท่าไหร่น้ำก็ไม่ออกจึงกระแสจิตเพ่งดูว่าเหตุใดจึงเป็นเช่นนั้น จึงทราบว่าพระศุกร์ได้มาขัดขวางไว้ท่านจึงนำหญ้าคาแหย่เข้าไปในพระเต้า เผอิญว่าหญ้าคานั้นไปบาดเอาที่ตาของพระศุกร์ พระศุกร์จึงหนีไป จากนั้นน้ำก็ไหลออกมาได้โดยสะดวก พิธีก็ดำเนินจนเสร็จสิ้นไป

   หลังจากพิธีเสร็จแล้วนั้น พราหมณ์ที่เป็นร่างแปลงของพระนารายณ์ก็สำแดงอิทธิ์ฤทธิ์กลับคืนสู่ร่างเดิม

พระองค์ทรงยืนด้วยร่างอันใหญ่โต ซึ่งร่างนี้สูงใหญ่กว่าปราสาทของท้าวทศราชเสียอีก จากนั้นพระนารายณ์ก็เดินเพียง 3 ก้าวก็ได้ระยะมากกว่าอาณาเขตของเมืองพาลีทั้งเมือง

   เมื่อเห็นดังนั้น ท้าวทศราช พระมเหสี และพระโอรสทั้ง 9 ก็ตกตะลึงพร้อมกับก้มกราบขอขมาพระนารายณ์เพราะรู้ดีว่าต้องเสียเมืองให้พระนารายณ์

บทลงโทษของท้าวทศราช และพระโอรส

   พระนารายณ์ต้องการสั่งสอน ท้าวทศราช และพระโอรสจึงไม่ยอมผ่อนปรนให้ ทำให้ท้าวทศราช พระมเหสี และพระโอรสทั้งหมด ต้องออกจากเมือง ด้วยที่เป็นวรรณะกษัติร์ไม่เคยลำบาก ท้าวทศราช และพระโอรสจึงมีชีวิตอย่างยากลำบากแบบที่ไม่เคยพบมาก่อน ด้วยเขตที่ท้าวทศราชและพระโอรส ออกไปนั้นเป็นเขตนอกป่าหิมพานที่แห้งแร้ง ทุรกันดาร หาผลไม้หรือน้ำก็ยากทำให้ต้องพบความลำบากอย่างแสนสาหัส ทั้งหมดจึงสำนึกได้แล้ว พากันไปเข้าเฝ้าขอประทานอภัยจากพระนารายณ์ด้วยความจริงใจและสัญญาว่าจะตั้งตนอยู่ในความดี

   เมื่อพระนารายณ์เห็นเช่นนั้นก็ให้อภัยและให้ทั้งหมดกลับไปที่กรุงพลาลี แต่ไม่ใช่ในฐานะกษัตริย์ ให้อยู่ในฐานะผู้ปกปักรักษาดูและสถานที่ต่างๆโดยให้ทุกพระองค์ประทับอยู่บนศาลพระภูมิที่มีเสาเดียวปักอยู่บนพื้น

ซึ่งท้าวทศราชและพระโอรสก็น้อมรับอย่างโดยดี